БИРН: Во дисфункционалната Бугарија цветаат дезинформациите и се шират во ЕУ

Политичкиот хаос во Бугарија создаде медиумски вакуум во кој руските дезинформации се шират со забрзано темпо, а решението не лежи во нови европски закони за медиуми, туку во подобро спроведување на постоечките регулативи, покажуваат анализите, посочуваат новинарките Александра Карпи и Ванеса Валчева, автори на текстот објавен на Балкан Инсајт (Balkan Insight).

Истражувањата откриваат дека бугарските граѓани се поподложни на дезинформации во споредба со нивните европски колеги. Анкетите на јавното мислење укажуваат на длабока недоверба кон институциите и склоност кон конспиративно размислување. Бугарија, исто така, има највисока стапка на избегнување на следење или консумирање вести и најниска медиумска писменост во Европа, а само една третина од населението поседува основни дигитални вештини.

Овие социјални трендови се поттикнати од институционална слабост, на што Брисел треба да обрне внимание со стапувањето во сила на Европскиот акт за слобода на медиумите (ЕМФА). Траекторијата на Бугарија покажува дека дезинформациите цветаат таму каде институциите се видливо слаби, а демократските процеси перформативни.

Заробените медиумски средини бараат повеќе од проширување на законодавството – потребна е вистинска посветеност за спроведување на постоечките стандарди, се посочува во написот.

Бугарија излегува од долготрајна политичка криза, обележана со седум национални избори во последните три години и чести промени на влади. Оваа нестабилност ја поткопа слободата на медиумите и борбата против дезинформациите. Владата не успеа да развие национална стратегија за справување со дезинформациите, а работата на клучното тело, Бугарската коалиција против дезинформации, е замрзната од 2023 година поради недостиг на политичка поддршка.

Во јули, Советот за електронски медиуми по третпат не успеа да избере нов директор на Бугарската национална телевизија (БНТ), оставајќи го на чело Емил Кошлуков, кој се смета за провладин функционер. Кошлуков се соочува со повици за оставка од 2019 година поради обвинувања дека дава повеќе простор на владејачката партија, особено за време на избори, и за неосновано отпуштање новинари. Неодамна, БНТ беше критикувана за емитување на документарен филм за руските дезинформации во доцна ноќна програма со минимална гледаност. Овие дисфункции не се изолирани неуспеси, туку одраз на подлабока ерозија на демократските институции, започната со неуспехот на властите да одговорат на антикорупциските протести во 2020 година, кога граѓаните бараа реформи во судството, кои сè уште не се реализирани. Во овој вакуум, дезинформациите се шират, не како спонтан феномен, туку како производ на заробени медиуми и перформативно владеење, наведуваат Карпи и Валчева во својата анализа.

Политичарите и обвинителите редовно користат запаливи тврдења за краткорочни политички придобивки, претворајќи ги традиционалните и социјалните медиуми во оружје за бескрајната војна за кредибилитет, каде вистината станува колатерална штета. Мрежи од политички поврзани медиумски сопственици долго време ги користат традиционалните медиуми за да купуваат влијание и напаѓаат противници, прикривајќи ги своите активности преку фиктивни компании и нетранспарентни корпоративни структури. Сега истите динамики се одвиваат на Фејсбук, Телеграм и ТикТок, благодарение на истите финансиски извори. Проблемот е што овие платформи ги засилуваат дезинформациите со брзина и обем што бугарската заедница за проверка на факти не може да го следи, а самите факт-чекери сè повеќе стануваат мета на напади, заедно со новинарите.

Медиумската контрола веќе не е само резултат на себични сопственици со лоши намери, што е основа на член 6 од ЕМФА за транспарентност на сопственоста. Кога медиумите стануваат инструменти во циклична политичка војна, заробувањето создава токсична комуникациска средина што ја поткопува довербата и вистината.

Освен што предизвикува замор кај гласачите, демократски сомнежи и општа апатија, хроничната нестабилност на Бугарија ја направи канал за странско влијание. Минатата година, групата „БГ Елвс“ откри мрежа од 51 бугарска компанија поврзана со кампањи финансирани од Русија на социјалните мрежи, насочени кон изборите во октомври 2024 година, слични на тактиките забележани во Романија во изборниот циклус 2024-2025.

Воведувањето на еврото во Бугарија оваа година ја зајакна позицијата на земјата како цел и платформа за руски наративи. Постојаните избори и промени во владите го одложуваа гласањето за еврозоната со години. Кога одлуката конечно беше донесена, дезинформациите од руски мрежи и една од најбрзо растечките крајно десничарски партии во Бугарија предизвикаа протести со лажни тврдења дека заштедите на граѓаните се крадат. Бугарија стана жртва и вектор на дезинформации, што претставува структурна ранливост за колективната безбедност на ЕУ.

Кога една земја-членка станува влезна точка за руски наративи поради институционална слабост, слаб надзор над медиумите и ендемична корупција, тие наративи се шират низ регионалните медиумски пазари, алгоритамските системи и транснационалните политички движења што споделуваат идеолошки симпатии со пораките на Москва. Лажните вести се шират таму каде „никој не е одговорен за тоа“, истакнуваат .авторките Александра Карпи и Ванеса Валчева, кои се дел од Балканската иницијатива за слободни медиуми.

Кризата со дезинформациите во Бугарија не е резултат на неуспех во проверката на факти, туку на институционален театар, каде неуспешните процеси за назначување и застојот во реформите им сигнализираат на граѓаните дека никој не управува. Искуството на Бугарија јасно покажува дека дезинформациите напредуваат таму каде институциите се дисфункционални, парализирани и перформативни.

Европската комисија во мај издаде формално предупредување за неусогласеноста на Бугарија со Законот за дигитални услуги (ДСА). Сепак, недостасува веродостоен механизам за одговорност кога законите како ЕМФА или ДСА се прекршуваат. Таквите механизми се клучни за земјите-членки како Бугарија и Романија, каде дисфункционалноста овозможува пошироки закани за информативниот простор на ЕУ.

ЕМФА нуди надеж дека доколку се спроведе со намера и строгост, може да ги заштити медиумите од политичко заробување, да ги намали финансиите за дезинформации и да ја модернизира одржливоста на медиумите. Сепак, за да се решат корените на дезинформациите во контекст како Бугарија, Европа мора да ја зајакне способноста на локалните имплементатори и да ги држи за одговорни за принципите на овие закони.

Брисел треба да ја третира Бугарија не само како точка на ранливост, туку и како показател за иднината. Додека земјата моментално служи како задна врата за руските наративи во медиумскиот екосистем на ЕУ, таа нуди и план за тоа како може да изгледа информативната отпорност – или нејзиниот неуспех – во земјите-кандидати од Западен Балкан со слични структурни недостатоци. На пример, Црна Гора неодамна излезе од политичка парализа што речиси го загрози нејзиниот пат кон ЕУ, решена со половични медиумски и правосудни закони.

ЕУ не може да го смета донесувањето на законодавството како ЕМФА за крајна цел. Потребна е политичка посветеност за спроведување на постоечките правила. Вистинскиот тест за ЕМФА и за пошироката информативна отпорност на Европа ќе биде дали може да ја претвори правната архитектура во институционален кредибилитет, особено во местата каде тој е најмногу загрозен.