Злоупотреби на тајните служби – системски дефект

Александар Бежовски

Последната внатрешна истрага во Агенцијата за национална безбедност (АНБ) отвора нови прашања за тоа како институциите кои што треба да ги штитат граѓаните и нивните интереси често се користат за контрола и манипулација.

Петнаесет месеци по смената на власта и доаѓањето на новиот директор, АНБ поднесе пријава до Јавното обвинителство против поранешен директор и група вработени за активности кои се случувале од 2019 до 2024 година.

Истрагата открила дека наводно биле следени опозиционери, медиуми, новинари и нивните контакти, како и јавни личности. Ништо ново во македонската историја на тајните служби – да се потсетиме на аферите: „Сина Птица“, „Дувло“, „Големото уво“ и „Вистината за Македонија“.

Целите на обработка на овие операции биле контактите на медиумите поврзани со политички структури од опозиција, како и функционери на опозицијата . Во сите случаи биле заобиколувани прописите, а во последниот случај биле затекнати и намерни одолговлекувања на безбедносните проверки за лица од политичката сцена.

Во пријавата на новиот директор на АНБ се наведува дека незаконски се користеле материјално-техничките ресурси на Агенцијата и се спроведувало следење на комуникациите, сценарио познато и во сите претходните афери.

Секако, овој случај не е изолирана појава, Македонските тајни служби низ годините, од ДБК и УБК до денешната АНБ, покажуваат повторливи модели на злоупотреби на моќта.

Следењето на медиуми, новинари, неистомисленици, опозиционери, фирми, берза, не е само поединечен пропуст и инцидент, туку тревога за системските слабости кои што перманентно се повторуваат, како „дежа ву“ ефект од прогласувањето на независноста на државата во 1991 година до денес.

Суштинската поука која што не е извлечена од ниедна власт до сега е дека моќта без контрола лесно се става над законот и спротивно на јавниот интерес. Ресурсите и надлежностите на службите мора да се користат за заштита на граѓаните и нивната безбедност, а не за нивно следење и ограничување на нивната слобода и права.

Големите пропусти и непрофесионалноста во тајните служби, конкретно на УБК во минатото доведоа до случаи како што се на пример „Диво Насеље“ во 2015 година, кој што реално никогаш не доби соодветна завршница, а политичката одговорност беше покриена со оставките на тогашната министерка за МВР, Гордана Јанкуловска, и директорот на УБК, Сашо Мијалков, по повик од Американската амбасада во Скопје.

Сите предходни случаи како да не беа предупредување за институциите, нивните вработени и политичарите дека довербата во институциите се гради само со транспарентност и отчетност, почитување на законите и процедурите, а недостасува професионалност, примена на мерит систем, департизираност и секако квалитетен парламентарен надзор.

Секогаш кога институциите ќе станат инструмент на партиската моќ, наместо гарант на правната држава, стануваат ризик за граѓаните и државата, се соочуваме со ерозија на правото и демократијата, а тоа доведува до нарушување вербата во системот, безбедноста како на граѓаните така и на државата.

Случајот со „Вистината за Македонија“ доведе до формирање на Специјалното Јавно Обвинителство (СЈО) – „ад-хок“ обвинителство договорено со пржинскиот процес, екипирано со сомнителни и непрофесионални кадри, кои што ја предизвика најголемата позната правна хаварија во поновата историја во Македонија, после што застареа еден куп кривични дела, пред се на политичари. Очекувањето беше СЈО да ја врати правдата и вербата во правната држава во Македонија, после цели 11 години режим. Секако да не заборавиме да се потсетиме дека изборот на новиот директор на АНБ е поврзан со сомнежи за веродостојонста на неговите дипломи и сертификати, а сето тоа завиено под сомнеж дека за неговиот случај конкретно не постапуваше Јавното обвинителство, што доведува до можен сомнеж за трговија со моќ и влијание.

Историјата на Македонските тајни служби алармира и потсетува дека секоја власт, без јасни механизми за надзор и контрола, може да ја злоупотреби моќта за сопствени цели.

Ова не е само прашање на минатото – тоа е директно предупредување за иднината. Државата мора да воспостави јасни правила за функционирање на тајните службите, нивна контрола и контрола на ресурсите со цел за да создадат услови за почитување на правата, пред се на граѓаните.

За политичарите треба да биде јасно дека институциите мора да бидат во служба на јавниот интерес, а не инструмент за политичка манипулација. Само со почитување на правото и процедурите за контрола на тајните служби и системи може да се врати довербата и да се создаде функционална држава каде што моќта ќе се користи одговорно и транспарентно.