Корупцијата во Македонија преживува бидејќи е профитабилна за власта

Во сенка на руските ракетни напади, скандал со корупција го собори шефот на кабинетот на претседателот Володомир Зеленски, Андриј Јермак, само неколку недели откако беше откриена роневера во државниот нуклеарен гигант „Енергоатом“. На 28 ноември Зеленски ја објави оставката на Јермак, неколку часа откако агентите за борба против корупцијата извршија рација во неговиот дом во Киев. Министрите за правда и енергетика оттогаш поднесоа оставки, истрагите на НАБУ се продлабочуваат, откривајќи мито во договори за набавка на енергија вредни милиони, во услови на измами во набавките што ги одземаа средствата наменети за воена одбрана.

Ова е проширување на ЕУ направено правилно: јасност на мислата и непоколеблива демократска борба против корупцијата, дури и под егзистенцијален напад. Тоа е суров прекор за Западен Балкан каде што две децении пристапување се претворија во фарса со штиклирање коцки: номинални закони приближени на хартија, но нула спроведување на терен, оставајќи ги клептократите неоспорени, а граѓаните да бегаат во очај. Самата ЕУ го замени многу поостриот (и сега заборавен) Извештај за борба против корупцијата со Извештајот за владеење на правото – поширок и појасен текст, но без заби – ниту еден лидер на земја-членка не го изгубил сонот поради него. Извештајот сега е доставен и до Западен Балкан и Источното партнерство.

Пакетот за проширување од 2025 година во голема мера ја потврдува институционалната дисфункција во регионот каде што владите толку долго се преправаа – и не успеваа да се справат – со корупцијата што ја задушува слободата и ги заробува државите, што граѓаните и бизнисите се чувствуваат напуштени.

Најновиот регионален извештај за борба против корупцијата на SELDI открива како домашните клептократски мрежи ги попречиле реформите условени од ЕУ и наместо тоа создале врски со Пекинг и Москва, монополизирајќи ги критичните точки (како енергетската инфраструктура), заробувајќи ги медиумите и негирајќи ја слободата на изразување и отворените граѓански протести.Пукнатините во управувањето низ Западен Балкан и регионот на Црното Море, исто така, овозможиле нелегални финансиски текови, поткрепени со тактики за избегнување санкции и повторен извоз на стоки со двојна намена, кои ја одржуваат воената машина на Русија во Украина. резултатот на тоа е – Киев води, Балканот стагнира.

Извештајот за проширување покажува дека Украина и Молдавија можеби веќе се извлекле од доблесниот круг на широко распространета корупција и заробување на државата. Скандалот во Украина, кој избувна во средината на ноември со обвинувањата на „Енергоатом“ за измама од над 200 милиони евра (според NABU), покажува дека и покрај воениот хаос, украинското граѓанско општество побара, а тимот на Зеленски даде зелено светло за независни ревизии, меѓународен надзор (на пр., вклучување на безбедносни тимови на ЕУ и САД) и јавна транспарентност.

И додека заминувањето на Јермак го потресува внатрешниот круг, Украина собра политичка волја да се зафати со смели граѓански, институционални и антикорупциски акции, а со тоа и да ги исполни своите ветувања за проширување.Украина покажа извонредна отпорност со одржување на ефикасното и независно функционирање на своите специјализирани антикорупциски институции (NABU и HACC), што доведе до зголемен број на обвиненија за корупција на високо ниво и напредок во граѓанската конфискација на неоправдани средства, а воедно го ратификуваше и Римскиот статут на Меѓународниот кривичен суд. Земјата започна со регистрирање на лобисти во новиот Регистар на транспарентност откако Законот за лобирање стапи на сила во септември 2025 година.

Молдавија ги исполни главните политички обврски со вградување на интеграцијата во ЕУ во својот Устав и управување со конкурентни избори и покрај странското мешање, надополнето со добар напредок во проверката и назначувањето на врвни судии и обвинители и значителен пораст на случаи на корупција на високо ниво испратени до и решени од судовите. Понатаму постигна голем економски чекор со приклучување кон Единствената европска платежна зона.

На Западен Балкан, само Албанија и Црна Гора заслужуваат млаки пофалби. Тие се впуштија во градење независни правосудни институции, но постигнаа малку конкретни резултати. Спротивно на тоа, Србија, Северна Македонија и Босна и Херцеговина се борат со длабока внатрешна и надворешна политичка дисфункција како резултат на сеприсутната централизација на моќта кај тесните елити.

И покрај милијарди долари помош од ЕУ и политичкиот притисок преку условувања, опипливите резултати остануваат оскудни: гонењето на случаите на корупција е ретко, пресудите се уште поретки, а враќањето на средствата речиси и да не постои. Се случуваат истраги од висок профил, како што е антикорупциската агенција на Албанија, СПАК, која ги истражува поранешниот албански претседател Илир Мета и поранешниот градоначалник на Тирана, Ерион Велиај, или одлуката на СИПА на Босна и Херцеговина да го осуди поранешниот претседател на Република Српска, Милорад Додик (чија затворска казна подоцна беше претворена во парична казна).

Сепак, покрај овие изолирани случаи, спроведувањето останува недоследно, а напорите против корупцијата во голема мера се насочени кон политичките противници на владејачките елити. За разлика од воената чистка во Украина, каде што дури и доверливите луѓе на Зеленски се соочуваат со мерките, Балканот ја третира корупцијата како преживлива предност, а не како дисквалификатор за соништата за ЕУ.

Крајната порака е јасна: корупцијата преживува и дури е и профитабилна за оние на власт. Резултатот е длабока ерозија на социјалната доверба во реформите на управувањето. Кога правдата е привилегија, а не право, цинизмот го заменува државјанството. Луѓето престануваат да гласаат, престануваат да протестираат и на крајот, тие си заминуваат. Кризата со депопулацијата во регионот не е само економска, туку и морална пресуда.

И покрај недостатокот на опипливи реформи, Западен Балкан доживеа голем пораст на финансирањето од ЕУ – од 26,8 милиони евра однапред финансирање на Црна Гора во рамките на Планот за раст (со одобрена дополнителна транша од 10,2 милиони евра), до 51,66 милиони евра плаќања на Србија. Овие средства конечно би можеле да ја претворат реториката во резултати ако се комбинираат со вистинско спроведување, особено преку зголемување на потврдените обвиненија и пресуди, како и доследно наметнување и извршување на налози за конфискација на имот и враќање на средства во случаи на корупција на високо ниво и организиран криминал.

Сепак, демократската одговорност во Западен Балкан останува под сериозен притисок. Групите на граѓанското општество и истражувачките новинари се соочуваат со тужби SLAPP, кампањи за клевета и надзор.

БИРН беше тужен за „емоционална вознемиреност“ откако објави дека градоначалникот на Белград не пријавил вила од 820.000 евра во Трст, додека новинарите на КРИК се соочија со судски постапки од бизнисмен поврзан со српскиот претседател поради аквизиции на авиокомпании во Луксембург. Амнести Интернешнл документираше дека активисти и новинари во Србија се следени со алатките за шпионски софтвер Pegasus, NoviSpy и Cellebrite UFED. Србија, Црна Гора и Република Српска ги разгледаа законите за „странски агенти“ насочени кон граѓанските организации и медиумите.

Националните стратегии против корупцијата, во меѓувреме, останаа во голема мера симболични прикази на формално почитување, а не како вистински алатки за реформи. Србија усвои нова стратегија во јули 2024 година по шестгодишна пауза, иако процесот ги исклучи независните експерти, отфрли над 200 јавни приговори и не успеа да се справи со обвинителската инерција или вкоренетата политичка корупција. Во Северна Македонија, новата стратегија е сè уште во подготовка иако новата влада е на власт повеќе од една година. Албанија и Босна и Херцеговина ги усвоија своите соодветни рамки за управување со борбата против корупцијата во 2024 година, но минатото искуство сугерира дека овие стратешки документи се само декларации кои ретко се применуваат во пракса.

Покрај тоа, условеноста на ЕУ е поткопана од отворени политички несогласувања меѓу земјите-членки. Повторените закани и вета за помошта на ЕУ за Украина, санкциите и преговорите за пристапување ги охрабрија вкоренетите елити во регионот, сигнализирајќи дека непочитувањето на правилата на ЕУ носи малку последици (како што се гледа во блокадите на Унгарија за помошта за Украина). Планот за раст од 6 милијарди евра изгледа малку веројатно дека ќе го промени ова однесување, со оглед на изобилството примери на неуспеси на условеноста и алтернативите за финансирање без обврски од Кина (на пр., енергетските договори „Појас и пат“ во БиХ).

Денешниот тешко постигнат компромис за долго одложуваната директива против корупција на ЕУ, посредуван од данското претседателство по месеци отпор предводен од земјите-членки, го разоткрива сопственото одложување на реформите што ги проповеда. Парламентот го поздрави како „победа“ криминализирањето на „злоупотребата на службената должност“ од страна на службениците, но членовите на Советот се жалеа што му пријавуваа на Брисел за сопствените случаи на корупција, повторувајќи ја истата неказнивост што ја осудуваат кај кандидатите. Оваа полумерка или морална двосмисленост, според извештајот „Зајакнување на слободата“ на Центарот за следење на демократијата ризикува да го овековечи „недобродетелниот круг“ каде што лицемерието на ЕУ им дозволува на клептократите да напредуваат, додека бара смело спроведување, а не само дефиниции, за да се заштити проширувањето од хибридни закани како што е прирачникот на Москва. Брисел повеќе не може да ги наградува „извештаите за напредок“ што ја кријат неказнивоста, а условите мора доследно да се применуваат и за земјите-членки и за кандидатите. (EUalive)